29 Δεκεμβρίου 2022

Ρούντολφ Στάινερ, ΠΤΥΧΈΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΏΠΙΝΗΣ ΕΞΈΛΙΞΗΣ (GA 176), Διάλεξη VIII, 24 Ιουλίου 1917, Βερολίνο.Μετάφραση: Δημήτριος Στ. Περούλας

 

Οι πνευματικές-επιστημονικές έννοιες δεν παρέχουν απλώς μια εικόνα για κάτι- δημιουργούν μια ζωντανή σύνδεση μεταξύ της ανθρώπινης ψυχής και ολόκληρης της ατελείωτης πνευματικής πτυχής του κόσμου. Επειδή η πνευματική πτυχή είναι ατελείωτη, δεν μπορεί ποτέ να εξαντληθεί. Η επιστήμη για το πνεύμα θα επιφέρει σε κάθε περίπτωση μια σύνδεση μεταξύ της ψυχής και του πνευματικού κόσμου, εφόσον διατηρούμε μια ανοιχτή δεκτικότητα για ό,τι έρχεται να μας συναντήσει από τον κόσμο. Πρέπει πάνω απ' όλα να συνηθίσουμε το γεγονός ότι ορισμένες έννοιες που σήμερα φαίνονται βασικές και αδιαμφισβήτητες μπορεί στο μέλλον να μην έχουν καμία σημασία. Πάρτε το παράδειγμα των αμέτρητων φιλοσοφιών- ένα πρόβλημα που αναδύεται σε όλες αφορά το "είναι" ή την "ύπαρξη". Η ύπαρξη ως τέτοια συζητείται πάντοτε και ήδη η μορφή με την οποία παρουσιάζεται το πρόβλημα δημιουργεί μεγάλες δυσκολίες στην κινητική ανθρώπινη ψυχή να το αντιμετωπίσει. Ιδιαίτερα μέσα από αυτές τις διαλέξεις ελπίζω να σας ανάψω μια αίσθηση για το γεγονός ότι οτιδήποτε θεωρούμε ως "υπάρχον", σε οποιαδήποτε οντότητα και αν αποδίδουμε την κατάσταση του "είναι", σχετίζεται άμεσα με τη διαδικασία του να έρθει σε ύπαρξη. Η αλήθεια είναι ότι ούτε αυτό που είπε ο Παρμενίδης για την αμετάβλητη ύπαρξη ούτε αυτό που είπε ο Ηράκλειτος για την έλευση στο γίγνεσθαι είναι σωστό. Στον κόσμο τα πράγματα υπάρχουν και τα πράγματα γίνονται, αλλά μόνο αυτό που βρίσκεται στη διαδικασία του γίγνεσθαι είναι ζωντανό- αυτό που ήδη υπάρχει είναι πάντα νεκρό. Αυτό που υπάρχει είναι το πτώμα αυτού που γινόταν. Θα βρείτε περισσότερα σχετικά με αυτό στο βιβλίο μου «Εσωτερική Επιστήμη». Στη φύση παντού γύρω μας βρίσκουμε "ύπαρξη", και η πνευματική επιστήμη επιβεβαιώνει ότι αυτή η ύπαρξη έχει προκύψει επειδή κάποτε βρισκόταν σε μια διαδικασία γίγνεσθαι. Το "γίγνεσθαι" άφησε πίσω του το πτώμα του. Αυτό που βρίσκεται στην κατάσταση της ύπαρξης είναι νεκρό- αυτό που γίνεται είναι ζωντανό.

Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την εσωτερική ζωή του ανθρώπου. Δεν επιτυγχάνουμε μια ικανοποιητική θεώρηση των πραγμάτων μέσω εννοιών που είναι τελειωμένες και ολοκληρωμένες, διότι ανήκουν σε αυτό που υπάρχει, όχι σε αυτό που γίνεται. Μια ικανοποιητική άποψη μπορεί να προκύψει μόνο από αυτό που βρίσκεται στη διαδικασία του γίγνεσθαι- πρέπει να επενεργεί στην ψυχή, ώστε καθώς το απορροφούμε, να γίνεται ασυνείδητο, αλλά ενωνόμενο με την ψυχή ανακινεί μέσα μας και πάλι ερωτήματα σχετικά με το γίγνεσθαι. Αυτή είναι επίσης μια πτυχή της επιστήμης του πνεύματος που προκαλεί δυσκολία σε πολλούς, επειδή προτιμούν αυτό που είναι τελειωμένο και ολοκληρωμένο. Ενώ η επιστήμη του πνεύματος υποδεικνύει αυτό που θα θρέψει πραγματικά την ανθρώπινη ψυχή, η κλίση είναι προς το ακριβώς αντίθετο.

Αυτό που θέλουν σήμερα οι άνθρωποι είναι να αποκτήσουν το συντομότερο δυνατό μια ολοκληρωμένη και τελειωμένη άποψη για τον κόσμο. Πολλά από αυτά που εκφράζονται ως εσωτερικές διαταραχές και δυσαρέσκεια θα ανακουφιστούν μόνο όταν, αντί να απαιτούμε τελειωμένες αλήθειες, ξυπνήσει το ενδιαφέρον μας για συμμετοχή στο γίγνεσθαι της αλήθειας. Σίγουρα οι αλήθειες πρέπει να ορίζονται με σαφήνεια, αλλά αυτό που εκφράζεται με τελειωμένες έννοιες αναφέρεται πάντα σε κάτι που ανήκει στο παρελθόν. Ωστόσο, τις αλήθειες που κατατίθενται, κατά κάποιον τρόπο, από το παρελθόν μπορούμε να τις απορροφήσουμε- με τον τρόπο αυτό ζουν μέσα μας, και μπορούμε με αυτόν τον τρόπο να συμμετέχουμε στην αλήθεια.

Όλα αυτά περνούν από μια διαδικασία μετασχηματισμού στην εποχή μας, η οποία εκδηλώνεται με την ακραία πολικότητα μεταξύ Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης. Εμείς στην Κεντρική Ευρώπη βρισκόμαστε στη μέση αυτής της πολικότητας. Ο δυτικός πόλος έχει ήδη φθάσει σε υπερτροφία, σε υπεραιωνιότητα. Ο ανατολικός πόλος μόλις τώρα γεννιέται, μόλις που έχει φτάσει στο εμβρυακό στάδιο. Είναι πολύ σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε το γεγονός ότι αυτό που εμφανίζεται ως παράξενες και χαοτικές συνθήκες στην Ανατολική Ευρώπη είναι πολύ λίγο κατανοητό στην Κεντρική Ευρώπη και καθόλου στη Δυτική Ευρώπη. Πόσες συζητήσεις γίνονται για τη φύση του ρωσικού λαού, για το τι συμβαίνει στην Ανατολική Ευρώπη! Πρόσφατα διάβασα για μια άποψη, που διατυπώθηκε από έναν κύριο που αναμφίβολα θεωρεί τον εαυτό του πολύ έξυπνο, ότι ο ρωσικός λαός περνάει ένα στάδιο που μοιάζει με αυτό που πέρασε η Κεντρική και η Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα. Εκείνη την εποχή υπήρχε, είπε, στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη περισσότερη πίστη, περισσότερο ένα είδος ονειροπόλου, μυστικιστικής στάσης, όπως ακριβώς υπάρχει τώρα στην Ανατολική Ευρώπη. Έτσι, η Ανατολική Ευρώπη πρέπει να περνάει τον Μεσαίωνα της, ενώ στην υπόλοιπη Ευρώπη η λογική και η διάνοια, και μαζί της οι φυσικές επιστήμες, έχουν εν τω μεταξύ προοδεύσει. Οι Ανατολικοευρωπαίοι θα πρέπει να ακολουθήσουν όλη αυτή την εξέλιξη.

Τίποτα από αυτά δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα. Η αλήθεια είναι μάλλον ότι ο Ρώσος έχει από τη φύση του μυστικιστική κλίση, αλλά αυτή η μυστικιστική κλίση είναι ταυτόχρονα και διανοητική. Αυτό που μας συναντά εδώ είναι ο διανοητικός μυστικισμός ή ο μυστικιστικός διανοητισμός, δηλαδή μια διανόηση που εκφράζεται μυστικιστικά. Και αυτό είναι κάτι που δεν υπήρξε ποτέ στην υπόλοιπη Ευρώπη. Είναι κάτι εντελώς καινούργιο, καινούργιο με την ίδια έννοια που ένα παιδί είναι καινούργιο όταν συγκρίνεται με έναν ηλικιωμένο άνδρα, ίσως τον παππού του, στον οποίο θα καταλήξει να μοιάζει. Είναι τόσο σημαντικό ο σύγχρονος άνθρωπος να ξυπνήσει και να αναγνωρίσει αυτά τα πράγματα αντί να τα προσπερνάει σε κατάσταση ύπνου. Η κατανόηση της πολικότητας της Δυτικής και της Ανατολικής Ευρώπης αποτελεί ιδιαίτερα για την Κεντρική Ευρώπη επιτακτική ανάγκη. Αν δεν γίνουν προσπάθειες να κατανοηθεί, το χάος που υπάρχει σήμερα δεν θα ξεπεραστεί.

Είναι μάλλον δύσκολο να γίνει εντελώς σαφής η αντίθεση μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης, βασικά επειδή αυτό που έρχεται στο προσκήνιο στη Δύση είναι κατά μία έννοια πολύ ώριμο, ενώ αυτό που εμφανίζεται στην Ανατολή έχει, όπως είπα, μόλις φτάσει στο εμβρυακό στάδιο. Ωστόσο, πρέπει να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε. Έχουμε στη Δυτική και επίσης στην Κεντρική Ευρώπη αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί ένα συγκεκριμένο είδος δεισιδαιμονίας, το οποίο δεν υπάρχει στην Ανατολική Ευρώπη, ή όταν εμφανίζεται εκεί, είναι μια υιοθέτηση από τη Δύση. Αυτή η δεισιδαιμονία, που είναι τόσο διαδεδομένη στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη, για να το θέσω ωμά, αφορά τον τυπωμένο λόγο, όλα όσα βρίσκονται στα βιβλία. Αυτό μπορεί να ακούγεται κάπως γκροτέσκο, αλλά απεικονίζει αυτό που περικλείει ένα ολόκληρο σύμπλεγμα πολιτισμικών συμπεριφορών. Στη Δύση είμαστε προσκολλημένοι σε ό,τι μπορεί να αποτυπωθεί και να τυπωθεί. Δίνουμε τη μεγαλύτερη σημασία σε ό,τι μπορούμε να αντικειμενοποιήσουμε αποσυνδέοντάς το από τον άνθρωπο. Αυτό εκτιμάται τόσο πολύ ώστε οι βιβλιοθήκες μας εξελίσσονται σε γιγαντιαία τερατουργήματα, τα οποία εκτιμώνται ιδιαίτερα από εκείνους που ασχολούνται με κάποιον κλάδο της επιστήμης. Ωστόσο, υπάρχει και ένας άλλος λόγος για τον οποίο οι βιβλιοθήκες εκτιμώνται τόσο πολύ: διατηρούν στην αποθήκη τους σκέψεις που έχουν αποκοπεί από την ανθρώπινη πηγή τους. Το σύνολο αυτών των σκέψεων το ονομάζουμε φιλελευθερισμό- όταν μια ομάδα ανθρώπων τις πρεσβεύει, ονομάζεται φιλελεύθερο κόμμα. Φιλελεύθερο κόμμα είναι αυτό που προκύπτει όταν, πάνω σε έναν αριθμό ανθρώπων, εξαπλώνεται μια φιλελεύθερη θεωρία, σαν ιστός αράχνης, δηλαδή αυτό που μπορεί να διατηρηθεί στα βιβλία. Το ίδιο ισχύει και για πολλά άλλα πράγματα. Η προληπτική πίστη στις θεωρίες οδηγεί στη στάση ότι, για να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά τα πράγματα, πρέπει πρώτα να καθηλωθούν με αυτόν τον τρόπο.

Στη Δύση προέκυψε με γρήγορη διαδοχή ένας ολόκληρος αριθμός θεωριών, όπως ο φιλελευθερισμός, ο συντηρητισμός και άλλες, αλλά και ευρύτερες, πιο οικουμενικές θεωρίες, που διατηρούνται σε βιβλία, όπως οι ουτοπίες του Προυντόν και του Μπέλαμι. Αυτά τα πράγματα γίνονται όλο και περισσότερα όσο πιο δυτικά πηγαίνουμε. Η Κεντρική Ευρώπη έχει παράξει συγκριτικά λίγες τέτοιες ουτοπίες, αυστηρά μιλώντας, καμία. Κάποιες μπορεί να εμφανίστηκαν στην Κεντρική Ευρώπη επειδή αυτά τα πράγματα μεταφέρονται, αλλά είναι όλα προϊόντα της αγγλοσαξονικής και της λατινικής φυλής. Ένα χαρακτηριστικό της δυτικής δεισιδαιμονίας -που υιοθετήθηκε σε κάποιο βαθμό στην Κεντρική Ευρώπη- είναι ότι αυτό που προέρχεται από τον άνθρωπο, δηλαδή οι σκέψεις του, πρέπει πρώτα να εξωτερικευτεί, πρέπει να αποσπαστεί από αυτόν, προτού χρησιμεύσει. Αυτή η διαδικασία έχει οδηγήσει σε κακές πρακτικές σε ορισμένα κινήματα συνήθως μυστικιστικής φύσης. Τέτοιες πρακτικές διευκολύνονται από το γεγονός ότι δίνεται μεγάλη αξία στο να παραχθεί κάτι, όχι άμεσα από τη σύγχρονη ζωή, αλλά από αυτό που μπορεί να αντληθεί από αρχαία γραπτά και παλιές παραδόσεις, με λίγα λόγια από αυτό που έχει πάρει διαζύγιο από τον άνθρωπο. Πολλοί άνθρωποι δεν ενδιαφέρονται όταν τους λένε για τους πνευματικούς κόσμους που σχετίζονται με το σήμερα. Αλλά αν τους ειπωθεί ότι αυτό που ακούνε προέρχεται από την αρχαία ροδοσταυρική σοφία, είναι ευχαριστημένοι, και ακόμη περισσότερο ευχαριστημένοι αν τους πουν για αρχαίους ναούς, ή καλύτερα για ανατολικούς μυστικιστικούς ναούς, και τονιστεί πόσο παλιά είναι όλα, πόσο καιρό έχουν κατατεθεί όλα αυτά, πόσο πραγματικά παγιωμένα έχουν γίνει.

Αυτή η τάση συνεχίζει να αναπτύσσεται στα άκρα στον δυτικό κόσμο. Πρόκειται για μια τάση που συνδέεται στενά με μια ορισμένη δεσποτική εξουσία που ασκείται πάνω στα ανθρώπινα όντα από την πνευματικότητα που έχει αποσπαστεί από αυτά. Το πνευματικό στοιχείο που έχει ανεξαρτητοποιηθεί ασκεί τη δύναμή του, σε τελευταία ανάλυση, πάνω στις στοιχειώδεις δυνάμεις του ανθρώπου. Το ίδιο το ανθρώπινο ον αποκλείεται τότε- με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, αυτό που έχει αποχωριστεί αναλαμβάνει τον έλεγχο. Επιπλέον, αυτό που με αυτόν τον τρόπο έχει ωθηθεί στον κόσμο επιδιώκει την πραγμάτωση- δεν επιδιώκει απλώς να γίνει κατανοητό με την υλιστική έννοια, αλλά στην πραγματικότητα να υλοποιηθεί. Ο δυτικός κόσμος έχει ήδη διανύσει πολύ δρόμο από αυτή την άποψη. Τα φαινόμενα υπάρχουν, αλλά δεν γίνονται προσπάθειες να κατανοηθούν οι εσωτερικοί νόμοι που τα διέπουν- ωστόσο, υπάρχουν και δεν είναι μακριά η μέρα που ο άνθρωπος θα μετανιώσει που δεν αναζήτησε τη γνώση τους.

Ένας πρώην κοινός θνητός, γνωστός σήμερα ως λόρδος Νόρθκλιφ, είναι μεγιστάνας βρετανικών εφημερίδων και οδεύει προς το να γίνει τέτοιος στην Αμερική. Ξεκίνησε αναλογιζόμενος το ερώτημα αν θα ήταν δυνατόν να καταστήσει την κοινωνία -δηλαδή τις ιδέες και τις απόψεις που οι άνθρωποι γενικά μοιράζονται- ανεξάρτητη από τους ανθρώπους ως τέτοιους. Με άλλα λόγια, αναρωτήθηκε πώς θα μπορούσε κανείς να κάνει αυτό που έχει αποσπαστεί από τον άνθρωπο να αποκτήσει κυριαρχία πάνω του. Ξεκίνησε διατυπώνοντας μια θεωρία που έλεγε: Κάθε επαρχία έχει τη δική της εφημερίδα- μεταφέρει άρθρα γραμμένα από τοπικά άτομα- κατά συνέπεια, οι εφημερίδες διαφέρουν από επαρχία σε επαρχία. Πόσο θαυμάσιο θα ήταν αν μπορούσε κανείς να ρίξει σταδιακά σε όλα τα επαρχιακά τυπογραφεία μια ομοιόμορφη πρότυπη εφημερίδα. Θα μπορούσε κανείς να ιδρύσει ένα κεντρικό γραφείο το οποίο θα συγκέντρωνε όλα τα καλύτερα άρθρα για τη χημεία, γραμμένα από διάσημους χημικούς, όλα τα καλύτερα γραμμένα για τη φυσική από διακεκριμένους φυσικούς, όλα τα καλύτερα για τη βιολογία από διάσημους βιολόγους, και ούτω καθεξής. Το υλικό αυτό θα μπορούσε να διανέμεται στις διάφορες τοπικές εφημερίδες, οι οποίες θα μπορούσαν να δημοσιεύουν όλες τα ίδια άρθρα. Ακόμα και όταν αναγκαστικά κάτι έπρεπε να είναι διαφορετικό, αυτό θα μπορούσε να διευθετηθεί από το κεντρικό γραφείο. Φυσικά, λόγω των διαφορετικών γλωσσών, δεν θα μπορούσαν να είναι απολύτως όλα τα ίδια, αλλά όλα θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν.

Θα διαπιστώσετε ότι ο άνθρωπος αυτός έχει διανύσει πολύ δρόμο προς την επίτευξη του στόχου του. Σήμερα είναι η αόρατη δύναμη πάνω σε ένα μεγάλο μέρος του βρετανικού, γαλλικού και αμερικανικού Τύπου. Ορισμένες εφημερίδες στη Βρετανία, τη Γαλλία και την Αμερική δεν μεταφέρουν τίποτα που να μην έχει εκδοθεί από το ίδιο κεντρικό γραφείο. Όσες εφημερίδες είναι ακόμη ανεξάρτητες πρέπει να παλέψουν για την επιβίωσή τους, αντιμέτωπες με τον ανταγωνισμό από όλα όσα περνούν από τα κανάλια του. Ο πραγματικός του στόχος είναι να απαλλαγεί από οτιδήποτε δεν εκδίδεται από την ίδια πηγή. Λαμβάνοντας υπόψη την τυφλή πίστη του δυτικού ανθρώπου σε ό,τι έχει αποσπαστεί από αυτόν και το οποίο έρχεται τώρα να τον συναντήσει με αυτόν τον τρόπο, θα αντιληφθείτε ποιες δυνατότητες ανοίγει αυτό για την άσκηση τυραννικής εξουσίας πάνω σε μεμονωμένα ανθρώπινα όντα.

Οι άνθρωποι στην Ανατολική Ευρώπη έχουν μια φυσική τάση να αποκαθιστούν στο άτομο την πλήρη ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ανεξαρτησία του. Η κλίση τους είναι προς την κατεύθυνση της υπέρβασης αυτού που έχει ενταφιαστεί στον έντυπο λόγο και της αντικατάστασής του από τον ίδιο τον άνθρωπο. Αυτό που επιδιώκεται στην Ανατολή ως ιδεώδες είναι να διαβάζει κανείς λιγότερο, να επηρεάζεται λιγότερο από ό,τι έχει γίνει αδρανές και παγιωμένο και να αφήνει την επιρροή να προέρχεται από ό,τι συνδέεται άμεσα με τα μεμονωμένα ανθρώπινα όντα. Ο άνθρωπος πρέπει να ακούει και πάλι τον συνάνθρωπό του και να γνωρίζει ότι έχει σημασία αν ο λόγος προέρχεται απευθείας από τον άνθρωπο ή αν έχει αποκοπεί από αυτόν και έχει κάνει μια παράκαμψη μέσω μελανιού εκτυπωτών ή κάτι παρόμοιο.

Εν τω μεταξύ, στη Δύση γίνεται μια τρομερή χρήση σε πολλούς τομείς αυτού που έχει αποσπαστεί από τον άνθρωπο, ιδίως στον τομέα της τέχνης, όπου έχει οδηγήσει σε μεθόδους αναπαραγωγής που σβήνουν με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο την αίσθηση του καλλιτεχνικού. Η ικανότητα αναγνώρισης της μοναδικής πτυχής σε ένα έργο τέχνης έχει σε μεγάλο βαθμό χαθεί. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης. Όταν διατυπώνονται αντιρρήσεις για αυτή τη σύγχρονη ασθένεια, δεν τυγχάνουν ιδιαίτερης κατανόησης. Ίσως έχετε παρατηρήσει ότι ορισμένες από τις κυρίες που είναι παρούσες φορούν δαχτυλίδια ή άλλα στολίδια, κάθε αντικείμενο διαφορετικό, επειδή δίνεται αξία στον ατομικό σχεδιασμό και στο γεγονός ότι υπάρχει μια σύνδεση στην ιδανική σφαίρα μεταξύ του αντικειμένου και του ατόμου που το κατασκεύασε. Σε μια εποχή που τα πάντα παράγονται μαζικά, δηλαδή έχουν αποκοπεί από τον άνθρωπο, έχουν αντικειμενοποιηθεί, δεν υπάρχει μεγάλη κατανόηση για τέτοια πράγματα. Η πρόθεση πίσω από πολλά που αναπτύσσονται στην εποχή μας πηγάζει πραγματικά από αυτή την τάση, παρόλο που μπορεί να πιστεύεται ότι τα πράγματα γίνονται από προτίμηση. Από την άλλη πλευρά, αυτό που προετοιμάζεται στην Ανατολή βασίζεται σε αυτό που είναι ατομικό, στην ενίσχυση της εγγενούς αξίας του ανθρώπου, αν και ακόμη αυτή η τάση βρίσκεται μόνο στις πρώτες εμβρυακές αρχές.

Ο μαρξισμός (θα μπορούσα εξίσου καλά να επιλέξω μια σειρά από άλλα παραδείγματα) ξεκίνησε από τη Δύση. Αλλά τι είναι ο μαρξισμός; Είναι μια θεωρία η οποία παρουσιάζει σε εννοιολογική μορφή μια κοινωνική δομή εντός της οποίας όλα τα ανθρώπινα όντα υποτίθεται ότι θα συμβιώνουν αρμονικά. Για την πνευματική προοπτική που προετοιμάζεται σταδιακά στην Ανατολή θα φανεί παράλογο το γεγονός ότι μια τέτοια θεωρία, που υποτίθεται ότι έχει καθολική ισχύ, θα μπορούσε ποτέ να έχει αναπτυχθεί. Θα αναγνωριστεί ότι είναι αδύνατο να αποφασιστεί με αυθαίρετο τρόπο πώς θα ζουν οι άνθρωποι. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να το καθορίσει το κάθε άτομο για τον εαυτό του, όπως ακριβώς και η ζωή των ανθρώπων μέσα σε μια κοινότητα πρέπει να διευθετηθεί μεταξύ των ίδιων των ανθρώπων. Αυτό που προετοιμάζεται στην Ανατολή είναι ο δημιουργικός ατομικισμός - διστάζω να χρησιμοποιήσω άλλη μια στερεότυπη φράση, αλλά δεν υπάρχει άλλη δυνατότητα από το να κάνουμε χρήση ορισμένων εννοιών.

Είναι πολύ σημαντικό να γίνουν κατανοητά αυτά τα πράγματα. Δείχνουν τις δυνάμεις που διαμορφώνουν σήμερα τον κόσμο, και εμείς βρισκόμαστε ανάμεσά τους. Αν αυτά τα πράγματα δεν ληφθούν επαρκώς υπόψη, δεν είναι δυνατόν να καταλήξουμε σε μια επαρκή θεώρηση των παγκόσμιων γεγονότων.


https://rsarchive.org/.../English/AP1987/19170724p01.html


Δεν υπάρχουν σχόλια: