Αυτοματισμοί στην Αρχαία Ελλάδα

Πως λειτουργούσαν οι αυτόματοι τρίποδες του Ηφαίστου

Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά αναφέρει: «Εάν κάθε εργαλείο μπορούσε να εκτελέσει την εργασία του όταν διατάσοταν ή προβλέποντας…

τις ενέργειες εξ’ αρχής, όπως τα είδωλα του Δαίδαλου στην ιστορία ή οι τρίποδες του Ηφαίστου – όπου ο ποιητής λέει ‘αυτοκινούμενοι εισέρχοταν στο θείο συμπόσιο’ – εάν έτσι ύφαιναν μόνα τους ή οι άρπες έπαιζαν μουσική, οι αρχιτεχνίτες δεν θα χρειάζοταν βοηθούς και ούτε οι δεσπότες δούλους.»

εἰ γὰρ ἠδύνατο ἕκαστον τῶν ὀργάνων κελευσθὲν ἢ προαισθανόμενον ἀποτελεῖν τὸ αὑτοῦ ἔργον, καὶ ὥσπερ τὰ Δαιδάλου φασὶν ἢ τοὺς τοῦ Ἡφαίστου τρίποδας, οὕς φησιν ὁ ποιητὴς αὐτομάτους θεῖον δύεσθαι ἀγῶνα, οὕτως αἱ κερκίδες ἐκέρκιζον αὐταὶ καὶ τὰ πλῆκτρα ἐκιθάριζεν, οὐδὲν ἂν ἔδει οὔτε τοῖς ἀρχιτέκτοσιν ὑπηρετῶν οὔτε τοῖς δεσπόταις δούλων.

[Πολιτικά, 1253 b]

Κατά τη μυθολογία ο Δαίδαλος κατασκεύαζε αγάλματα που όπως λέει ο Σωκράτης εάν δεν τα έδεναν «ὅτι καὶ ταῦτα, ἐὰν μὲν μὴ δεδεμένα ᾖ, ἀποδιδράσκει καὶ δραπετεύει, ἐὰν δὲ δεδεμένα, παραμένει.»

Ο Ήφαιστος είχε κατασκευάσει 20 τρίποδες με χρυσές ρόδες που στέκοταν στους τοίχους του μεγάρου του και προσέτρεχαν με τις εντολές του στην υπηρεσία των θεών και μετά επέστρεφαν.

τρίποδας γὰρ ἐείκοσι πάντας ἔτευχενἑστάμεναι περὶ τοῖχον ἐϋσταθέος μεγάροιο,χρύσεα δέ σφ᾽ ὑπὸ κύκλα ἑκάστῳ πυθμένι θῆκεν,ὄφρά οἱ αὐτόματοι θεῖον δυσαίατ᾽ ἀγῶναἠδ᾽ αὖτις πρὸς δῶμα νεοίατο θαῦμα ἰδέσθαι.

[Ιλιάς, 18 360]

Οι αυτόματοι τρίποδες του Ηφαίστου

Πρόκειται για προγραμματιζόμενους, αυτοκινούμενους τρίποδες που σύμφωνα με τον Όμηρο κατασκεύασε ο Ήφαιστος «με ρόδες χρυσές για να μπορούν αυτόματα να μπαίνουν στων θεών τη σύναξη και πάλι μόνοι τους να γυρνούν στο οίκημα». Η ανάπτυξη και εφαρμογή από τους Αλεξανδρινούς μηχανικούς (Φίλωνα, Ήρωνα) της σχετικής τεχνολογίας σε αντίστοιχα αυτοκινούμενα «οχήματα» μας επιτρέπει την υποθετική ανασύστασή τους.

Ο μηχανισμός παραγωγής της κίνησης του τρίποδα αποτελούνταν από α) μια κλεψύδρα κυλινδρικής μορφής γεμάτη με κεχρί, β) ένα μολύβδινο βάρος τοποθετημένο εντός της κλεψύδρας, γ) δύο σχοινιά που συνέδεαν το βάρος και τους άξονες των δύο πίσω τροχών με τη βοήθεια θηλιών και εγκάρσιων πείρων και δ) το συρταρωτό διακόπτη έναρξης της κίνησης.

Ο μηχανισμός προγραμματισμού των κινήσεων αποτελούνταν από τριών ειδών περιελίξεις των σχοινιών πάνω στους δύο ανεξάρτητους κινητήριους άξονες των τροχών. Η δεξιόστροφη περιέλιξη εξασφάλιζε την δεξιόστροφη περιστροφή των τροχών και επομένως την εμπρόσθια πορεία του αυτόματου τρίποδα. Η αριστερόστροφη περιέλιξη εξασφάλιζε την αριστερόστροφη περιστροφή των τροχών και επομένως την οπίσθια πορεία του αυτόματου τρίποδα.

Η ελεύθερη περιέλιξη εξασφάλιζε την ακινησία των τροχών και επομένως την στάση του αυτόματου τρίποδα για «την εξυπηρέτηση των θεών». Η δεξιόστροφη περιέλιξη στο δεξί τροχό και η ταυτόχρονη ελεύθερη περιέλιξη στον αριστερό τροχό εξασφάλιζε τη στροφή του αυτόματου τρίποδα προς τα αριστερά ενώ η ελεύθερη περιέλιξη στο δεξί τροχό και η ταυτόχρονη δεξιόστροφη περιέλιξη στον αριστερό τροχό εξασφάλιζε τη στροφή του προς τα δεξιά.

Με το τράβηγμα του σύρτη η κλεψύδρα αρχίζει να αδειάζει με σταθερό ρυθμό και το μολύβδινο να κατεβαίνει ισοταχώς έλκοντας τα σχοινιά των κινητήριων τροχών. Ο συνδυασμός περιελίξεων σε κάθε κινητήριο άξονα εξασφάλιζε την οποιαδήποτε επιθυμητή αυτόματη πορεία του τρίποδα στο χώρο, τις απαιτούμενες στάσεις του και τέλος την επιστροφή του στο σημείο εκκίνησης.

Βασισμένοι στα γραπτά του Ήρωνα, οι Άραβες και οι Βυζάντιοι θα κατασκευάσουν πλήθος συσκευών, όπως το μηχανικό παγώνι του Al-Jazari που έτρεχε νερό. Με μικρούς βοηθούς προσέφερε σαπούνι και όταν σταμάταγε το νερό, ένας άλλος μικρός βοηθός προσέφερε πετσέτα.

«Ήρων ο Αλεξανδρεύς, Αυτοματοποιητική», «Όμηρος, Ιλιάς»