«Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί» έγραψε το 1624 ο άγγλος ποιητής και αγγλικανός κληρικός Τζον Ντον, προμηνύοντας το Brexit σχεδόν τέσσερις αιώνες νωρίτερα. «Εάν η θάλασσα παρασύρει ένα σβόλο χώμα, η Ευρώπη λιγοστεύει.»
Η Ευρώπη είναι πράγματι πιο λιγοστή σήμερα. Ένα κύμα λαϊκιστικής οργής παρασέρνει από την Ευρώπη όχι μόνο έναν σβώλο χώμα αλλά ολόκληρο το Ηνωμένο Βασίλειο, με πληθυσμό 64 εκατομμυρίων, τη δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. «Αισθανόμουν σαν να είναι η κηδεία ενός φίλου» είπε σε συνέντευξή της η Βάιρα Βίκε- Φραϊμπέργκα, η πρώην πρόεδρος της Λετονίας, ύστερα από το δημοψήφισμα της 23ης Ιουνίου. «Αυτή δεν είναι πλέον η Ευρωπαϊκή Ένωση που μπήκαμε.»
Η αγωνία της είναι κατανοητή. Η ΕΕ δεν είναι απλά ένας γάμος για οικονομική βολή. Είναι ένα προπύργιο κατά του εθνικισμού, του μιλιταρισμού και του μίσους που προκάλεσαν δύο παγκόσμιοι πόλεμοι. Πριν από το δημοψήφισμα, ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ντόναλντ Τουσκ, πρώην πρωθυπουργός της Πολωνίας, είπε στη γερμανική εφημερίδα Bild, «Ως ιστορικός φοβάμαι πως το Brexit θα μπορούσε να είναι το ξεκίνημα της διαδικασίας καταστροφής όχι μόνο της ΕΕ αλλά και του δυτικού πολιτικού πολιτισμού.»
Ο στόχος τώρα είναι να ξεπεράσουμε τον πόνο και να σιγουρευτούμε πως η δριμεία προειδοποίηση του Τουσκ δε θα γίνει πραγματικότητα. Το Brexit είναι χαοτικό αυτή τη στιγμή επειδή ο πρωθυπουργός ανακοίνωσε την παραίτησή του και οι χρηματοπιστωτικές αγορές έχασαν τις αισθήσεις τους. Τελικά, ωστόσο, οι βρετανοί θα βρουν τον δρόμο τους προς μια νέα σχέση με την ΕΕ, πιθανώς περισσότερο φίλοι με οφέλη παρά γάμος. Δε θα είναι τόσο επικερδές ή απελευθερωτικό όσο ονειρεύονταν οι υποστηρικτές του Leave, αλλά μπορεί να εξελιχθεί καλύτερα απ’ ότι προειδοποιούσε το μέτωπο του Remain. Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι να εμποδιστεί η διάσπαση της ίδιας της ΕΕ.
Πριν από το δημοψήφισμα, «κάθε πλευρά έκανε ισχυρισμούς που δεν μπορούν να στηριχτούν» είπε ο Μέρβιν Κινγκ, πρώην κυβερνήτης της Τράπεζας της Αγγλίας. Είναι καιρός, προσθέτει, «να έχουμε ομάδες ανθρώπους να δουλεύουν στο παρασκήνιο ώστε να μπορέσει να προχωρήσει ο νέος πρωθυπουργός».
Το έργο άλλου αγγλικανού κληρικού, του Τζον Βεν, υποδεικνύει ένα νέο modus vivendi για τη Βρετανία και την Ευρώπη. Δεν υπάρχει μια ενιαία ήπειρος. Αντίθετα, η Ευρώπη είναι ήδη μια περίπλοκη σύνδεση ενώσεων, ένα τεράστιο διάγραμμα Βεν αλληλοκαλυπτόμενων κύκλων εξουσίας. Οι χώρες επιλέγουν το σημείο που τους προσφέρει όση συντροφικότητα επιθυμών ενώ θυσιάζουν όση αυτονομία μπορούν να αντέξουν.
Ακόμη και πριν επισημοποιηθεί το Brexit, το Ηνωμένο Βασίλειο βρίσκεται εκτός πολλών κύκλων εξουσίας της Ευρώπης. Από επιλογή του, δε βρίσκεται στις 19 χώρες που χρησιμοποιούν το ευρώ. Δεν είναι επίσης ένα από τα 26 μέλη της ζώνης Σένγκεν, η οποία επιτρέπει τη μετακίνηση χωρίς συνοριακούς ελέγχους ανάμεσα στα μέλη. Βρίσκεται εντός της Τελωνειακής Ένωσης της ΕΕ, μια ζώνη ελεύθερου εμπορίου που διαπραγματεύεται δασμούς με μη μέλη. Οι βρετανοί θα θελήσουν να διατηρήσουν αυτή τη ρύθμιση με την ΕΕ ακόμη και αφού αποχωρήσουν.
Με άλλα λόγια, η επιλογή της Βρετανίας δεν είναι όλα ή τίποτα. Για το Ηνωμένο Βασίλειο, η έξοδος από την ΕΕ είναι λιγότερο δυσάρεστη απ’ ότι η απόσχιση του Τέξας από τις ΗΠΑ.
Αυτό που οι ευρωκράτες αποκαλούν διαφορική ενοποίηση είναι πλεονέκτημα του συστήματος, όχι αδυναμία, λέει ο Φρανκ Σιμελφένιγκ, καθηγητής ευρωπαϊκής πολιτικής στο ETH Zürich. Επιτρέποντας σε διαφορετικές χώρες να έχουν διαφορετικές σχέσεις, αναγνωρίζονται οι εθνικές διαφορές και διατηρείται η δημοκρατία. Είναι μια βαλβίδα ασφαλείας κατά της λαϊκιστικής πίεσης.
Οι ελίτ κάνουν λάθος όταν αγνοούν ή υποτιμούν τις θυμωμένες ιαχές για «να πάρουμε τη χώρα μας πίσω», οι οποίες είναι τόσο δυνατές στο Ηνωμένο Βασίλειο όσο και στις ΗΠΑ. Μάλιστα, η στήριξη για το Brexit έδειξε πόσο μακριά μπορούν να φτάσουν οι ψηφοφόροι όταν αισθάνονται καταπιεσμένοι και αποφασίζουν πως οι ηγέτες τους δεν τους εκπροσωπούν. Η οικονομία της Βρετανίας έχει υπάρξει αρκετά υγιής με τα δεδομένα της ηπείρου, και οι βρετανοί πρωθυπουργοί έχουν καταφέρει να αποσπάσουν αρκετές εξαιρέσεις από τους κανονισμούς της ΕΕ.
Φανταστείτε λοιπόν πόσο περισσότερο οργισμένοι πρέπει να είναι οι ψηφοφόροι σε χώρες με πιο αδύναμες οικονομίες και που πρέπει να ακολουθούν όλους τους κανόνες, συμπεριλαμβανομένου του πλήρους περιορισμού του νομίσματος του ευρώ. Δεν προκαλεί απορία που η Μαρίν Λε Πεν, αρχηγός του δεξιού κόμματος του Εθνικού Μετώπου της Γαλλίας, έχει ξεκινήσει να αποκαλεί τον εαυτό της «Madame Frexi». «Η Γαλλία έχει ίσως 1.000 περισσότερους λόγους να θέλει να βγει από την ΕΕ απ’ ότι οι άγγλοι» είπε πριν από το δημοψήφισμα.
Επί δεκαετίες, η απάντηση στα προβλήματα της Ευρώπης ήταν απλά περισσότερη Ευρώπη. Η Συνθήκη της Ρώμης του 1957 δέσμευσε τους υπογραφόμενους να «δημιουργήσουν τα θεμέλια για μια όλο και στενότερη ένωση μεταξύ των λαών της Ευρώπης». Ο Ζαν Μονέ, ο γάλλος οικονομολόγος που υπήρξε ιδρυτής της ΕΕ, έγραψε στα απομνημονεύματά του πως «η Ευρώπη θα δημιουργηθεί μέσα από κρίσεις, και θα είναι το άθροισμα των λύσεων που θα υιοθετούνται για αυτές τις κρίσεις».
Η φιλοσοφία του Μονέ ενθάρρυνε την παρεμβατικότητα. Οι ηγέτες της Ευρώπης πίεσαν περισσότερο και γρηγορότερα απ’ ότι ήταν πρόθυμοι να προχωρήσουν οι πολίτες τους. Δημιούργησαν αντίδραση. Όλα τα μεγάλα ευρωπαϊκά έθνη έχουν αναδυόμενα κόμματα κατά της ΕΕ. Στα δεξιά, τα φλέγοντα ζητήματα της μετανάστευσης, των διασώσεων και της γραφειοκρατίας. Στα αριστερά, η λιτότητα που επιβλήθηκε από ξένους αφέντες. Και οι δύο πλευρές διαμαρτύρονται για «δημοκρατικό έλλειμμα» στην ΕΕ.
Όπως δείχνουν οι αλληλοκατηγορίες για το Brexit, η καλοπροαίρετη προσπάθεια ένωσης των εθνών της Ευρώπης τα έχει στην πραγματικότητα απομακρύνει. Το καλύτερο παράδειγμα αυτού είναι το ευρώ, ένας από τους θεσμούς της ΕΕ για το οποίο δεν υπάρχει βαλβίδα ασφαλείας, κανένας εξωτερικός κύκλος εξουσίας για να διαφύγει κανείς. Οι βρετανοί έκαναν έξυπνη επιλογή μη συμμετέχοντας στο κοινό νόμισμα.
Το ευρώ διαφέρει από τη μετανάστευση ως πρόβλημα για την ενότητα της ΕΕ σε ένα βασικό σημείο. Η ανεξέλεγκτη μετανάστευση από έξω από την Ευρώπη αναγνωρίζεται διεθνώς ως έκτακτο πρόβλημα, ενώ το ευρώ συνεχίζει να θεωρείται από τις ελίτ ως κάτι που αξίζει να διασωθεί. Στην πραγματικότητα, το ευρώ λειτουργεί όπως λειτουργούσε κάποτε ο κανόνας του χρυσού: ως νομισματικός περιορισμός. Είναι πολύ ισχυρός στην Ελλάδα, κάνοντας τα ελληνικά αγαθά και υπηρεσίες πολύ ακριβά και αποτρέποντας τη χώρα από το να επαναφέρει την οικονομία της στον σωστό δρόμο. Είναι πολύ αδύναμο στη Γερμανία, τιμολογώντας χαμηλά την παραγωγή της Γερμανίας και οδηγώντας τη χώρα σε συσσώρευση τεράστιων εμπορικών πλεονασμάτων που υπονομεύουν την ανάπτυξη και την απασχόληση στους εμπορικούς της εταίρους. Η ΕΕ δεν έχει πρόβλεψη για έξοδο χώρας από το ευρώ. Ωστόσο, δεν υπάρχει πολλή προθυμία για τη δημιουργία ενός χρηματοπιστωτικού θεσμού που θα έκανε το ευρώ να πετύχει, όπως η κεντρική αρχή φορολόγησης και δαπανών. «Η Ευρώπη βρίσκεται σε δίλημμα» λέει ο Σεμπάστιαν Μάλαμπι, ανώτερο στέλεχος στο Συμβούλιο Εξωτερικών Σχέσεων στη Νέα Υόρκη. «Δεν μπορείς να γυρίσεις πίσω, αλλά δεν μπορείς να προχωρήσεις και μπροστά.»
Στη θεωρία, η καλύτερη επιλογή για την Ευρώπη θα ήταν να προχωρήσει προς την πλήρη δημοσιονομική ένωση, στην ουσία δημιουργώντας τις Ηνωμένες Πολιτείες Ευρώπης, υποστηρίζει ο Τζόσεφ Στίγκλιτς, ο κάτοχος νόμπελ οικονομολόγος του Κολούμπια. Όμως επειδή «υπάρχει περισσότερο από μια μικρή πιθανότητα να μη συμβεί ποτέ», προτείνει διάφορους τρόπους που η Ευρώπη μπορεί να ξεφύγει από το καθαρτήριο του κατά το ήμισυ μέσα – κατά το ήμισυ έξω. Περιγράφει έναν τρόπο που η Ελλάδα θα μπορούσε να αποχωρήσει από την ευρωζώνη: απλά σπάζοντας τον δεσμό, ώστε τα ελληνικά ευρώ να γίνουν φτηνότερα από τα κανονικά ευρώ. Αυτό θα βοηθούσε το εμπόριο κάνοντας τις εξαγωγές της Ελλάδας πιο φτηνές και τις εισαγωγές πιο ακριβές. Το ζήτημα θα ήταν να πειστούν οι πιστωτές να δεχτούν να αποπληρωθούν σε ελληνικά ευρώ. Ή, λέει, η Γερμανία θα μπορούσε να βγει από την ευρωζώνη. Ή το ευρώ θα μπορούσε να χωριστεί σε ένα βόρειο και σε ένα νότιο νόμισμα.
Το μέλλον της Ευρώπης κρύβεται σε μια «ποικιλόμορφη γεωμετρία» διπλωματικών σχέσεων που θα ικανοποιούν όσους θέλουν βαθύτερη ενοποίηση καθώς και όσους θέλουν λιγότερη, υποστηρίζει ο Φιλίπ Σμίτερ, συνταξιούχος πολιτικός επιστήμονας του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου στη Φλωρεντία. Για να χρησιμοποιήσουμε τη διαγραμματική γλώσσα του Τζον Βεν, η Ευρώπη και οι Βρετανικές νήσοι δε θα βρίσκονται πλέον στον ίδιο κύκλο. Παρόλα αυτά, θα πρέπει να μπορέσουν να βρουν έναν χώρο όπου συμπίπτουν τα ζωτικά τους συμφέροντα. Κανείς άνθρωπος δεν είναι νησί, και σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης, κανένα νησί δεν είναι νησί επίσης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου